دوستی و دشمنی از منظر پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله

کد:   (با پیامبر؛ 22)

نویسنده:   محمد صفوی

نام ویراستار: فاطمه شیخ زاده

ناشر و تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

چاپ:  

نوبت چاپ: اول / 1385

شمارگان:    

بها:    ریال

حق چاپ برای ناشر محفوظ است

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

پست الکترونیکی: Email: IRC@IRIB.ir

تلفن: 2919670-0251 دورنگار: 2915510

شابک:   -  -   -964ISBN: 964-  -  -  

ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

نعمت های الهی، پوچی دنیا و زرق و برق هایش و عجز بتان و معبودهای باطل، تلاش می کنند پرده های اوهام را بدرند و باب دوستی با خدا را بگشایند؛ چنان که ابراهیم علیه السلام با شکستن بت ها هدفی جز این نداشت و به مقصود نیز رسید، هرچند مردم حتی پس از آگاهی، پند نپذیرفتند.(1)

رسول الله صلی الله علیه و آله می فرماید:

أَوْحَی اللّهُ عَزَّوَجَلَّ إلی نَجِیِّهِ موسی: أَحْبِبْنی و حَبِّبْنی إلی خَلْقی. قال: ربّ هَذا اُحِبُّکَ؛ فَکَیْفَ اُحَبِّبُکَ إِلَی خَلْقِکَ؟ قال: اُذْکُرلَهُمْ نَعْمایَ عَلَیْهِم و بَلاَئِی عِنْدَهُم، فَإِنَّهُم لا یَذْکُرونَ _ أو لا یَعْرِفُون _ مِنّی الإّ کُلَّ الْخَیرِ.(2)

خداوند عزوجل به موسی وحی کرد: «مرا دوست بدار و مرا محبوب خلقم گردان.» موسی عرض کرد: «پروردگارا، من تو را دوست دارم، ولی چگونه تو را محبوب خلقت گردانم؟» خداوند فرمود: «نعمت هایم و سختی هایی را که بر آنان وارد ساخته ام، گوشزد کن؛ زیرا آنان از من جز نیکی نمی شناسند».

دعوت همه پیامبران الهی از معجزه، بینه و منطق قوی در برابر پرسش ها و تحریک عواطف مردم برخوردار بود تا مردم مسیر عبودیت را بپیمایند. در این میان، آنچه مانع خداپرستی بود و اکنون نیز هست، محبت غیر خداست؛ اموری که با آنها خو گرفته ایم و نمی توانیم از آنها دست بکشیم.

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله فرموده است: «حُبُّکَ لِلشَّی ء یُعِمی وَ یُصِمّ؛ دوستی نسبت به

ص:9

چیزی، تو را کور و کر می کند».(1)

اموری که دوستی آنها مانع دوستی خدا و پیمودن طریق عبودیت می شود، می تواند هر چیزی باشد: نیاکان و آبا و اجدادی که ما را به تقلید کورکورانه فرامی خوانند؛ زراندوزی و ثروت طلبی که با وجود آنها سخن از انفاق و زکات، ناعادلانه جلوه می کند؛ ریاست طلبی و مقام پرستی که شعار برابری انسان ها در پیشگاه الهی را خطرناک و آفت بار می نمایاند و نظیر آنها.

وضعیت مردم در روزگار پیش از بعثت رسول خدا صلی الله علیه و آله چنان آشفته و نابسامان بود که به حق، آن دوره را «دوره جاهلیت» نامیده اند. آن حضرت مأمور بود مکارم اخلاق را توسعه دهد و فطرت ها را بیدار و گنجینه های خرد را آشکار کند.(2) از همان ابتدا که شعار «لا إله الاّ اللّه» سر داده شد، زراندوزان و زورمداران مکه به دشمنی با پیامبر برخاستند تا مانع گسترش دعوت خدا شوند. با این حال، ندای اسلام تمام جزیره العرب را فراگرفت و حتی به خارج از آن نیز راه یافت، ولی دشمنی ها از آن زمان تاکنون همچنان ادامه دارد.

ص:10

هنوز هم سرمایه داران و صاحبان صنایع و امپراتوری های عظیم رسانه ای و خبری در صف مقدم دشمنی با خدا حرکت می کنند. در این تقابل شوم، دانشمندانی که مأموریتی جز موجه جلوه دادن این سرکشی و تئوریزه کردن محبت دنیا و سلطه شیطان ندارند، پرچم دار این جریان هستند. آنان با عرضه و تبیین مفاهیمی به ظاهر نو و پوشاندن لباس اصالت و قداست بر آنها، در قالب واژه هایی چون «آزادی»، «علم»، «انسان مداری»، «حقوق بشر» و «دموکراسی»، بت هایی برای اندیشه بشر تراشیده و شب و روز به تقدیس و تمجیدش وا داشته اند.

ازاین روست که می بینیم انسان عصر جدید بیش از گذشته احساس پوچی و سرگشتگی می کند و هر از گاهی با «ایسم»ی جدید و افزودن پیشوند و پسوندی نو بر مکتب های پیشین می کوشد خود را از بی هویتی برهاند؛ غافل از آنکه آنچه انسان در پی اوست، دوستی هم راز است که بتواند به او عشق بورزد، نه سرابی که بر تشنگی اش بیفزاید و سرعت سیرش را با خستگی و دوری از مقصد پاداش دهد که به تعبیر قرآن کریم هم خود، منحرف است و هم منحرف کننده دیگران: «اَلَّذینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبیلِ اللّهِ وَ یَبْغُونَها عِوَجاً». (اعراف:45)

در این پژوهش می کوشیم در مورد ریشه های دوستی و دشمنی سخن بگوییم تا بدانیم چه چیزی شایسته دوستی است و با چه چیزی باید دشمنی کرد و در حب و بغض چه حدودی باید رعایت شود. محور این بحث ها

ص:11

سیره رسول اکرم صلی الله علیه و آله است. البته در موارد اندکی به سیره ائمه اطهار علیهم السلام نیز تمسک کرده و آیاتی را به اشاره آورده ایم.(1) امید است این تلاش، دریچه ای برای آشنایی بیشتر خوانندگان با آن پیشوای الهی باشد تا در سایه پیروی از رهنمودهای ایشان، امت اسلامی مشمول عنایت های خاص الهی شود.

ص:12

بنابراین، آنچه در زمینه دوستی و دشمنی مهم است، معیار و ملاکی است که بتوان بر پایه آن با کسی دوست شد یا با وی دشمنی ورزید. در این صورت، می توانیم رفتار و گفتار خود را نیز با آن معیار بسنجیم و به نقد خود بنشینیم.(1)

صورت گری می کند و سرچشمه هر عزت و سربلندی است.(1) اگر ما خداوند را با چنین صفت های نیکویی بشناسیم، تصدیق خواهیم کرد که او منشأ هر کمالی است و جز او چیزی شایسته دوستی نیست. بنابراین، تنها معیار دوستی و دشمنی و تنها ارزش مطلق هستی که می توان به آن دل بست و همه چیز را با خواست او سنجید و بر هر رفتار، گفتار و پنداری، با معیار او خط بطلان کشید یا مهر تأیید زد و انسان ها را با میزان او دسته بندی کرد، خدای یگانه متعال است. از این روست که مؤمن تنها به توحید می اندیشد و بس.

رسول خدا صلی الله علیه و آله به اصحابشان فرمود: «کدام یک از دست آویزها و اسباب ایمان محکم تر است؟» پاسخ دادند: خدا و رسولش داناترند. برخی گفتند: نماز و عده ای گفتند: زکات و برخی گفتند: روزه و برخی پاسخ دادند: حج و عمره و گروهی گفتند: جهاد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «هر یک از آنچه گفتید، فضیلتی دارد، ولی محکم ترین نیست. محکم ترین دست آویز ایمان، دوستی در راه خدا و دشمنی در راه خدا و دوستی با دوستان خدا و بیزاری از دشمنان خداست».(2)

ص:15

ایشان در روایت دیگری می فرماید:

دوستی مؤمن نسبت به مؤمن برای خدا، از برترین شاخه های ایمان است. بدانید که هر کس برای خدا دوست بدارد و برای خدا دشمن بدارد و برای خدا ببخشد و برای خدا منع کند، از برگزیدگان خداوند است.(1)

در دین اسلام، نماز به عنوان ستون دین، معراج و نردبان ترقی مؤمن، وسیله نزدیکی به پروردگار و نخستین پرسش پس از مرگ بیان شده است،(2) ولی آنچه به نماز و دیگر عبادت ها، روح و حقیقت می بخشد، توجه باطنی است. منافق نیز در شکل ظاهری اعمال با مؤمن شریک است و حتی ممکن است عملش پررنگ تر جلوه کند، ولی آنچه او از آن بی بهره است، دوستی  خداوند است که جایگاهش در قلب است و به شکل ظاهری عمل مربوط نمی شود. همچنین روزه ای ارزشمند است که عقیده ای استوار و توحیدی قوی پشتوانه آن باشد و جهادی مقدس است که نگاه مجاهد در آن به خدا باشد و به سبب دوستی او گام بردارد.(3) در قرآن نیز به بیان های گوناگون بر

ص:16

انحصار ولایت در خداوند کریم تأکید شده است:

اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ قَلیلاً ما تَذَکَّرُونَ.(1)

از آنچه از جانب پروردگارتان به سوی شما فرو فرستاده شده است، پیروی کنید و جز او از معبودان [دیگر] پیروی مکنید. چه اندک پند می گیرید!

بر این اساس، روشن است که اگر اسلام حکم کشتن کافران را در مواردی خاص مانند ارتداد یا استهزای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام صادر می کند، در حقیقت، حقوق انسانی (به معنای درست کلمه) آنها را پای مال نکرده است؛ چون آنان با کفر خویش، از  انسانیت خارج گشته اند.(1) رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از فتح مکه به کشتن عده ای به دلیل ارتدادشان فرمان داد و این در حالی بود که مشرکان مورد عفو عمومی قرار گرفته بودند.(2)

به دلیل سنجش انسانیت انسان با معیار قرب و دوستی الهی، خداوند بر پرهیز از پیروی و دوستی با کسانی که با این معیار آسمانی هماهنگ نیستند، تأکید بسیاری دارد و قرآن کریم، پیامبرش را از میل و توجه به آنان به شدت برحذر می دارد.(3) به دلیل پیوند اولیای الهی و در رأس آنها، پیامبران با مقام ربوبی و اخلاص در محبت، فرمان برداری از آنها و محبت ایشان نیز همچون محبت خداوند تعالی بر مردم واجب است و مخالفت با آنان، مخالفت با پروردگار به شمار می آید.(4)

ص:18

از جمله اموری که در سیره پیامبر گرامی اسلام بر آن بسیار تأکید شده، ولایت اهل بیت علیهم السلام و بیزاری از دشمنان آنان است. آنچه نیز مورد سفارش قرار گرفته است، هم رابطه قلبی و لزوم محبت اهل بیت و بیزاری قلبی از دشمنان ایشان است و هم پیروی عملی از آن بزرگان و پیروی نکردن از مخالفانشان. در اینجا به چند مورد از این سفارش ها بسنده می کنیم.

أَهْلَ بَیْتِی وَ اِنَّهُما لَنْ یَفْتَرِقَا حَتّی یَرِدا عَلَیَّ الْحَوْضَ؛ فَانْظُروا کَیفَ تَخْلُفونِی فِیهِما.(1)

همانا من دو چیز گران بها را میان شما باقی می گذارم که اگر به آن دو چنگ بزنید، پس از من هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و عترت و خاندانم. این دو هرگز از هم جدا نخواهند شد تا اینکه در کنار حوض (کوثر) بر من وارد شوند. پس مراقب باشید پس از من با آن دو چه رفتاری خواهید داشت.

یاری کن و هر که او را رها می کند، خوارش ساز.(1)

به عقیده شیعیان، مقصود از ولایتی که برای علی علیه السلام اثبات شده، همان ولایتی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله برای خود اثبات فرمود و از مردم بر آن اقرار گرفت؛ یعنی اولویت بر مردم نسبت به امور مربوط به آنان و صلاحیت اداره و تولّی امور جامعه. در مقابل، اهل سنّت معتقدند تنها محبت قلبی علی علیه السلام بر ما واجب شده و ولایت به معنای دوستی قلبی است، نه پیروی. شیعیان منکر وجوب شرعی محبت اهل بیت علیهم السلام نیستند و شواهد بی شماری بر آن اقامه کنند، ولی آنچه این روایت بیان می دارد، چیزی فراتر از محبت قلبی است. معنای روایت به مطلب بسیار مهمی اشاره دارد که بر اساس آیه 67 سوره مائده، تخلف از آن همه زحمت های گذشته رسول خدا را از بین می برد.(2) این امر موجب اکمال دین و اتمام نعمت شمرده شده است.(3) همان گونه که گفته شد، شواهد داخلی (مقارنه بین ولایت رسول خدا و علی علیه السلام) نیز دلیل بر آن است.(4)

ص:21

سه _ محبت به امیر مؤمنان علی علیه السلام

_علامه مجلسی _به نقل از عالم اهل سنّت، ابن عبد البر، در کتاب _الاستیعاب، _این روایت را از رسول گرامی اسلام نقل می کند: «لایُحِبُّکَ إلّا مُؤمِنٌ و لایُبغضُکَ إلّا مُنافِقٌ؛ تو را جز مؤمن دوست نمی دارد و جز منافق دشمن نمی دارد».(1)

واقع، پایگاهی برای ایجاد تفرقه بین مؤمنان باشد، بی ارزش است و دستور ویران کردن آن داده شده است.(1) مرکبّی که آیات قرآن با آن نوشته شده، به دلیل انتسابش به خدا، محترم است و نمی توان بی وضو بدان دست زد، ولی بت و صلیب و ابزار قمار، بی ارزش و شایسته ویرانی هستند، اگر چه اثری هنری به شمار روند و از نظر مادی ارزش فراوانی داشته باشند. روزهایی چون غدیر، مبعث، جمعه، روزها و شب های قدر و مانند آن نیز گرامی هستند و از «ایام اللّه»(2) به شمار می روند؛ چون در چنین روزهایی نسیم خاص رحمت الهی می وزد.

ص:23

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهمی فرمود: «إنَّ لِرَبّکُمْ فِی أَیّامِ دَهْرِکُمْ نَفَحَاتٍ؛ أَلاَ فَتَعَرَّضُوا لها؛ همانا پروردگارتان را در روزهای عمرتان، نسیم هایی است. مراقب باشید و خود را در معرض آنها قرار دهید».(1)

می کنند. آنان جز از گمان [خود] پیروی نمی کنند و جز به حدس و تخمین نمی پردازند.

اقتصاد نیز در سنّت پیامبر اصل نیست و کار و تلاش های اقتصادی غیردینی، مردود شمرده می شود، مانند ربا که حرام و در حکم جنگ با خدا و رسول معرفی شده است.(1)

ص:25

در روایتی از امام باقر علیه السلام آمده است که پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله از پریشان حالی و تهی دستی مردی به نام _سعد_، از اصحاب صفه، آزرده خاطر بود. پیامبر به او دو درهم داد تا تجارت کند. او با دو درهم رسول خدا صلی الله علیه و آله تجارت کرد و سود فراوانی به دست آورد و در کنار در مسجد در مکانی سرگرم تجارت شد. سعد که تا پیش از آن هیچ نمازی از نمازهای رسول خدا صلی الله علیه و آله را از دست نمی داد و از ملازمان آن حضرت بود، دیگر به جماعت حاضر نمی شد و سرگرم تجارت بود. پیامبر به او می فرمود: «ای سعد، دنیا تو را از نماز باز داشته است!» او پاسخ می داد: «نمی گذارم مالم تلف شود. به کسی چیزی فروختم و می خواهم بهایش را بگیرم و از کسی چیزی خریدم و می خواهم پولش را بپردازم».

پس از چندی جبرئیل بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شد و گفت: «ای محمد! خدا اندوه تو را از حال سعد می داند. آیا وضعیت نخست او بهتر بود یا این حالت؟» پیامبر فرمود: «حالت اولش بهتر بود که دنیای سعد در برابر آخرتش از دست رفته بود.» جبرئیل عرض کرد: «محبت دنیا و اموال، فتنه و منحرف کننده از آخرت است. به سعد بگو دو درهمی را که به او داده بودی، پس دهد. در این صورت، به حال قبلی باز خواهد گشت».

روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله به سعد فرمود: «آیا نمی خواهی دو درهمی را که به تو داده بودم، به من برگردانی؟» سعد پاسخ داد: «بله، یا رسول اللّه. افزون بر آن، دویست درهم دیگر نیز می پردازم.» پیامبر فرمود:«من از تو جز دو درهم نمی خواهم.» سعد نیز دو درهم را برگرداند. پس از آن، کارش از

ص:26

رونق افتاد.(1)

این واقعه به خوبی نگاه توحیدی اسلام به اقتصاد و روی گردانی از تجارت بازدارنده انسان از تعالی معنوی را بیان می کند. اگر به سفارش های پیاپی اسلام درباره قناعت و حرمت اسراف نیز توجه کنیم، بیشتر به این مسئله پی می بریم.

به طور کلی باید گفت اگر موافقت با خواست و نظر اکثریت جامعه، ملاک بود، اساس دعوت پیامبران زیر سؤال می رفت؛ زیرا در همه یا بیشتر موارد، پیامبران الهی با اکثر مردم درگیر بودند. برای نمونه، بت پرستی،

ص:27

شراب خواری، زنا و لواط، عادت رایج بیشتر مردم شبه جزیره عربستان بود و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با آنها به شدت مبارزه می کرد.

همچنین در روزگار ما آنچه به نام «حقوق بشر» شناخته می شود، نه مبتنی بر خواست خدا، بلکه مبتنی بر هواهای نفسانی است؛ یعنی معبودی که به تعبیر رسول خدا صلی الله علیه و آله، چیزی دروغین تر از آن نیست.(1)

نکته دیگر آنکه دانش در سنّت پیامبر اسلام، امری مطلوب است، ولی جهت آن باید خدایی باشد و هرگز به صورت استقلالی بدان نگریسته نشود. رسول خدا صلی الله علیه و آلهفرمود:

مَنْ تَعَلَّم عِلْماً لِغَیرِ اللّهِ وَ أَرادَ بِهِ غَیرَ اللّهِ فَلْیُتَبَوّأْ مقعدهُ مِنَ النَّارِ.(2)

ص:28

هر کس دانشی را برای غیرخدا فرا گیرد و از آن غیرخدا را اراده کند، جایگاهش را در دوزخ آماده کند.

جهاد گاه برای بیرون راندن متجاوز یا وارد شدن به سرزمین مادری است، مانند غزوه فتح مکه. مسلمانان که با آزار و شکنجه قریش ناچار به ترک وطن خویش شده بودند، پس از این غزوه به جایگاه اصلی خویش بازگشتند.

در مواردی، جهاد به دلیل پیمان شکنی دشمنان اسلام بود، مانند جهاد رسول خدا صلی الله علیه و آله با سه قبیله یهودی _بنی قینقاع_، _بنی نضیر_ و _بنی قریظه_ که پس از هجرت پیامبر به مدینه، با آن حضرت قرارداد صلح بستند و پس از مدتی هریک به گونه ای پیمان خود را شکستند.(1)

ص:30

گاه پیامبر افرادی را برای تبلیغ اسلام روانه می کرد که متأسفانه به دلیل جلوگیری و کارشکنی مخالفان، کار به جنگ می انجامید و این به دلیل مقاومت آنان و آغاز جنگ از سوی ایشان بود، مانند سریه _بئرمعونه _که به شهادت 40 نفر از نیکان اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله انجامید.(1)

برخی از جنگ ها نیز به منظور مقابله به مثل بود، مانند سریه _موته _که به تلافی کشته شدن _حارث بن عمیر ازدی_، سفیر رسول خدا صلی الله علیه و آله به دست _شرحبیل بن عمرو_ روی داد.(2)

پیامبر در مواردی نیز سریه هایی را برای خراب کردن بت خانه ها انجام داد؛ زیرا همواره شماری از قدرتمندان و اشراف که منافع خود را در جهل

ص:31

و بی خبری مردم می دیدند، با ترویج این خرافه بزرگ، مانع آزادی اندیشه می شدند و اجازه نمی دادند که کسی به خرافات اجدادی شان پشت کند. از این رو، هدف این سریه ها، برداشتن موانع اندیشه بود تا همگان سخنان پیامبر اسلام را بشنوند و هر کس خواست، آزادانه مسلمان شود.

در هر حال، جهاد، حقیقتی است برخاسته از دوستی نسبت به خدا و دین او و همان گونه که قرآن تأکید می کند، جز با قاطعیت و بردباری انجام پذیرفتنی نیست وبرای نسل های آینده نیز بزرگی و افتخار و عظمت به ارمغان خواهد آورد، آن گونه که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «اُغْزُوا تُورِثُوا أَبْناءَکُمْ مَجْداً؛ بجنگید تا برای فرزندانتان مجد و عظمت باقی گذارید».(1)

رسول اللّه صلی الله علیه و آله در جمله ای که در بیان مقام دو پاره تنش، امام حسن مجتبی و حسین بن علی علیهم السلام، نقل شده است، فرمود: «اَلْحَسَنُ وَالْحُسَیْنُ اِمامانِ قَامَا أَوْ قَعَدا؛ حسن و حسین علیهم السلام، دو پیشوا و امامند؛ چه قیام کنند و چه بنشینند (و صلح کنند)».(2)

همانا صلح و جنگ هر یک از آن دو بزرگوار، عملی مبتنی بر مصلحت و مورد خشنودی پروردگار بود. خود رسول گرامی نیز در مواردی با قاطعیت تمام به نبرد می پرداخت و حیات دین الهی را در گرو پیروزی در جنگ می دانست، همان گونه که در جنگ _بدر _دست به دعا برداشت و فرمود:

ص:32

«خدایا! اگر امروز این گروه کشته شوند، دیگر پرستش نخواهی شد!»(1) در مواردی نیز آشتی را برمی گزید، اگرچه با اعتراض شماری روبه رو می شد، مانند _صلح حدیبیه _که مورد اعتراض _عمر بن خطاب_ قرار گرفت.(2)

ندارد جان دیگری را بستاند و احکامی چون قصاص قاتل و اعدام در بعضی موارد توجیهی نخواهد داشت. پاسخ مکتب آسمانی اسلام به این پرسش آن است که زندگی انسان محترم است، ولی نه از آن رو که خودش مالک حیات خود است، بلکه چون خداوندی که مالک هستی است، او را آفریده و به او حیات بخشیده است. بر این اساس، روشن می شود که گرفتن جان انسان ها در مواردی که بیشتر شبهه برانگیز است، مانند زلزله وبلاهای طبیعی، ستم به شمار نمی آید.(1) در مقابل، درمی یابیم که خودکشی، ناپسند است؛ زیرا انسان مالک خودش هم نیست.

از این رو، اگر دیده می شود که رسول اکرم صلی الله علیه و آلهدر مواردی حکم اعدام شمار زیادی از مخالفان اسلام را صادر می کرد،(2) با چنین نگرش کلی مبنی بر مالکیت خداوند بر انسان ها، خدامحوری و پیروی از اولیای معصوم الهی و محبت آنان که جز سخن و حکم حق چیزی نمی گویند، مسئله ای قابل حل خواهد بود. با چنین معیاری، نه هر قتلی، نشانه سنگ دلی است و نه هر بخشایش و گذشتی، کرامت اخلاقی به شمار می آید.

ص:34

بر پیامبر و کسانی که ایمان آورده اند، سزاوار نیست که برای مشرکان پس از آنکه برایشان آشکار گردید که آنان اهل دوزخند، طلب آمرزش کنند، هرچند خویشاوند [آنان] باشند.

رسول گرامی اسلام در سخنرانی خود پس از فتح مکه چنین فرمود:

ای مردم! همانا خداوند، غرور و خودپسندی جاهلیت و فخرفروشی به پدران را باطل کرده است. آگاه باشید که شما از آدمید وآدم از گل است. بدانید که بهترین بندگان خداوند، بنده ای است که تقوای خدا را پیشه کند. همانا عربیت پدر ما نیست، بلکه زبان و لغتی برای سخن گفتن ماست. پس هر که عملش اندک باشد، حسبش او را به جایی نمی رساند. آگاه باشید هر خونی که در جاهلیت ریخته شده است و هر کینه ای تا روز قیامت،

ص:36

زیر دو پای من است (و آن را باطل اعلام می کنم).(1)

در روایت دیگری نقل شده است که روزی _سلمان فارسی _وارد مجلس رسول خدا صلی الله علیه و آله شد و مردم به دلیل بزرگداشت مقام سلمان نزد پیامبر، او را بالای مجلس نشاندند. سپس عمر وارد مجلس شد و گفت: «این عجم کیست که بین عرب ها در صدر مجلس نشسته است؟» در این هنگام رسول گرامی بر منبر رفت و خطبه ای خواند:

همه مردم از زمان آدم تا امروز مانند دندانه های شانه اند. عرب بر عجم و سرخ بر سیاه هیچ برتری ندارد، مگر به تقوا. سلمان، دریایی است که پایانی ندارد و گنجی تمام نشدنی است. سلمان از ما اهل بیت علیهم السلاماست؛ آب گوارایی است که حکمت از او می جوشد و برهان عطا می کند.(2)

واقعه دیگر، حکایت مردی سیاه پوست و فقیر از اصحاب صفه است(3) که

ص:37

_جویبر_ نام داشت. زمانی که رسول گرامی از او خواست ازدواج کند، فقر، رنگ پوست و نداشتن حسب و نژاد را که مایه بی رغبتی زنان است، بهانه کرد، ولی رسول خدا صلی الله علیه و آله در پاسخ او فرمود:

خداوند به سبب اسلام، آن کسی را که در جاهلیت شریف بود، پایین آورد وآن که را پایین بود، بالا برد و مقام داد و ذلیل دوران جاهلیت را عزیز کرد. با اسلام، نخوت و غرور و جاهلیت و تفاخر به عشیره ها و انساب را باطل اعلام کرد و از بین برد. امروز همه مردم از سفید و سیاه و قرشی و عربی و عجمی از آدم محسوب می شوند و خداوند آدم را نیز از گل آفرید. محبوب ترین مردم نزد خداوند عزوجل در قیامت، منقادترین و باتقواترین آنهاست. ای جویبر! من امروز برای هیچ یک از مسلمانان برتری و فضیلتی نسبت به تو نمی بینم، مگر کسی که با تقواتر و فرمانبردار از تو باشد.(1)

سپس پیامبر، او را به خانه _زیاد بن لبید_، از سرشناس ترین افراد قبیله _بنی بیاضه _فرستاد تا دخترش، _زلفا_ را به ازدواج او درآورد. سرانجام پس از تعجب و انکار زیاد و تأکید رسول خدا صلی الله علیه و آله، این پیوند انجام شد.(2)

در موردی دیگر نیز آورده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از فتح مکه دستور کشتن عده ای از جمله _عبدالله بن سعد_ را که ابتدا از کاتبان وحی بود و

ص:38

سپس مرتد شده بود، صادر کرد و دستور داد هر کس او را می بیند، بکشد، ولی _عثمان بن طلحه_، برادر رضاعی عبدالله، او را نزد پیامبر آورد و با پافشاری، عفو او را از پیامبر گرفت. پس از رفتن عبدالله، حضرت با ناراحتی گفت: «آیا نگفته بودم، هر کسی او را می بیند، بکشد؟»(1) این واقعه گویای استحکام پیوند خویشاوندی در میان مسلمانان بود تا آنجا که به اجرای حکم رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد خویشاوند کافر خود راضی نبودند و پیامبر نیز با تأخیر در عفو توبیخ بعدی، نارضایتی خود را از این تفکر اظهار داشت.

علامه مجلسی در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل می کند که مردی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: «یا رسول اللّه! بیعت مرا بپذیر.» حضرت فرمود: «به شرط آنکه پدرت را بکشی.» آن مرد دستش را عقب کشید. سپس دوباره خواسته اش را تکرار کرد و باز همان پاسخ را شنید. مرد گفت: «آری، حاضرم پدرم را بکشم.» در این هنگام، رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «هم اکنون تو از کسانی هستی که محرم اسراری جز خدا و رسول نگرفته اند. ما به تو دستور نمی دهیم پدر و مادرت را بکشی، بلکه می خواهیم آنان را گرامی بداری.»(2) مراد حضرت از این شرط، لزوم آمادگی برای از بین بردن دشمنان خدا در راه تثبیت دین حق است، اگر چه پدرش باشد و کلام حضرت که فرمود: «هم اکنون تو از کسانی هستی که...»، اشاره

ص:39

به این آیه شریفه دارد: «ام حسبتم أن تترکوا و لمّا یعلم اللّه الذین جاهدوا منکم و لم یتخذوا من دون اللّه و لا رسوله و لا المؤمنین ولیجة». (توبه: 16)

سیره پیامبر اسلام، همواره بی اعتنایی به دنیا و هم نشینی با مسلمانان تهی دست بود و قرآن کریم نیز آن حضرت را به این روش سفارش می کرد:

وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُریدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ تُریدُ زینَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطًا.(1)

و با کسانی که پروردگارشان را صبح و شام می خوانند و خشنودی او را می خواهند، شکیبایی پیشه کن و دو دیده ات را از آنان برمگیر که زیور زندگی دنیا را بخواهی و از آن کس که قلبش را از یاد خود غافل ساخته ایم و از هوس خود پیروی می کند و [اساس] کارش بر زیاده روی است، پیروی مکن.

این آیه در مورد _امیة بن خلف_ نازل شده است که به پیامبر می گفت: «باید تنگ دستان را از خودت دور کنی تا ما اشراف عرب با تو رابطه برقرار کنیم.» و خداوند، رسولش را از پیروی این سفارش باز می دارد. رسول خدا صلی الله علیه و آله در سفارشی به ابوذر غفاری فرمود: «عَلَیْکَ بِحُبِّ الْمَساکِینَ وَ مُجالَسَتِهِم؛ بر تو باد به دوستی و هم نشینی با مسکینان».(2)

در سیره پیامبر خدا، به مواردی بر می خوریم که گویای بی رغبتی حضرت به مال و دنیا و محبت نداشتن به آنهاست. آن حضرت هنگام غذا خوردن همچون بردگان می نشست تا در برابر خدا فروتنی کرده باشد. مانند

ص:41

بندگان غذا می خورد. هرگز از نان گندم نخورد و از نان جو نیز سیر نشد. مانند متکبران بر پشتی ها تکیه نمی کرد. کفش هایش را خودش می دوخت و لباس هایش را خودش وصله می زد. گوسفندانش را می دوشید. بر الاغ که مرکب مسکینان بود، سوار می شد و کسی را همراه خود سوار می کرد و خجالت نمی کشید. نیازمندی های خانه را از بازار تهیه می کرد. با فقیر و ثروتمند یکسان مصافحه می کرد. به هر کسی می رسید، چه فقیر و چه غنی حتی به کودکان هم سلام می کرد. اگر به خوردن چیزی _ حتی نان و خرمایی _ دعوت می شد، اجابت می کرد و می فرمود:

از این پنج چیز تا هنگام مرگ دست برنمی دارم: روی زمین با بردگان غذا خوردن؛ بر الاغ بی پالان سوار شدن؛ بز را با دست خود دوشیدن؛ لباس پشمینه پوشیدن و به کودکان سلام کردن تا پس از من سنّت شود.(1)

 _شیخ عباس قمی_ نقل می کند:

پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله، از ایشان درهم ودینار و غلام و کنیز و گوسفند و شتری به ارث نماند، مگر شترسواری آن حضرت و حتی زره ایشان نزد مرد یهودی در برابر بیست صاع جو که برای نفقه عیالش قرض کرده بود، گرو بود.(2)

ص:42

وی از امام رضا علیه السلام نقل می کند:

فرشته ای نزد آن حضرت آمد و گفت: «پروردگارت تو را سلام می رساند و می فرماید: اگر می خواهی، تمام صحرای مکه را برایت طلا می کنم.» پیامبر سر به آسمان بلند کرد و گفت: «پروردگارا! می خواهم یک روزسیر باشم و تو را حمد کنم و یک روز گرسنه باشم و از تو بپرسم».(1)

پیامبر خدا، مردم را از کرنش در برابر ثروتمندان که منشأ و ریشه ای جز محبت مال دنیا ندارد، نهی می کرد و می فرمود:

مَنْ أَتی غَنیّاً فَتَضَعْضَعَ لَهُ ذَهَبَ ثُلثا دِینِه.(2)

 هرکس نزد ثروتمندی رود و [به دلیل ثروتش] در برابر او تواضع و کرنش کند،

ص:43

دوسوم دینش از دست رفته است.

به یقین، اگر مال و مقام، ارزش و کمال به شمار می آمد، خداوند، رسولش را از آن محروم نمی کرد.

مصداق «ولیجه» (محرم اسرار و دوست بسیار صمیمی) که قرآن نفی شده است، قرار دارد.(1)

در میان عرب جاهلی، عقیده ها و اعمال خرافی بسیاری وجود داشت و کسانی را که بااین عقیده ها مخالف بودند و برخلاف آنها رفتار می کردند، دشمنی می ورزیدند و پیامبر اسلام همه آنها را باطل اعلام کرد. از جمله آنها، ازدواج با همسر پسرخوانده بود که عرب جاهلی او را به منزله همسر پسر نسبی می پنداشت و ازدواج با او را حرام می دانست. رسول خدا صلی الله علیه و آله برای نشان دادن باطل بودن این عقیده، با _زینب بنت جحش _که همسر پسرخوانداشان، _زید بن حارثه _بود، پس از جدایی از همسرش ازدواج کرد.(2)

همچنین می خوانیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله سنت دیگری را نیز که «نکاح شغار» نامیده می شود، باطل خواند.

پیامبر از اینکه مردی به دیگری بگوید: خواهرت را به عقد من درآور، در قبال اینکه من

ص:45

نیز خواهرم را به عقد تو درآورم نهی فرمود.(1)

از این قبیل است بطلان معاملات و عقود بسیاری از جمله عقد ربوی، بیع مزابنه (بیع خوشه گندم به گندم)، بیع محالقه (بیع خرمای روی درخت در برابر تمر) و بیع ملامسه و بیع خصاة (دو نوع از بیع که مبیع مشاهده نمی شد و چون موجب غرر بود، پیامبر آن را نهی فرمود)(2) و با عقاید خرافی که رسول خدا صلی الله علیه و آله به شدت با آنها مبارزه کرد؛ مانند بت پرستی و بت ها را شفیعان و واسطه بین خدا و خلق دانستن(3)؛ زنده به گور کردن دختران، فرشتگان را دختران خدا دانستن یا میان خدا و جن رابطه خویشاوندی قائل شدن.(4)

ص:46

و رسول و ولایت آنهاست، «حزب الله» می نامد و همه را جزو یک گروه می داند.(1) در مقابل، کسانی را که پروردگار آنان را فراموش کرده و آنان نیز از دوستی او دست کشیده اند، «حزب الشیطان» می خواند.(2)

باید دانست  همه معیارهای پوچ و دروغین را می توان «حب دنیا» یا «هوای نفس» در نظر گرفت، در حقیقت، همه آنها مصداق هوای نفس و دنیادوستی اند، همان گونه که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «حُبُّ الدُّنیا رَأْسُ کُلِّ خَطِیَئةٍ؛ دوستی دنیا سرچشمه هر خطایی است».(3)

ص:48

ایمان، پیوند قلبی و گفتار زبانی و عمل با اعضا و جوارح است.

همچنین در روایت دیگری فرمود:

اَلإِیمانُ فِی عَشَرَةٍ: اَلْمَعْرِفَةُ وَ الطَّاعَةُ وَ الْعِلْمُ وَ الْعَمَلُ وَ الْوَرْعُ وَ الاِْجْتِهادُ وَ الصَّبْرُ وَ الْیَقینُ وَ الرِّضا و التَّسْلِیمُ؛ فَأَیُّها فَقَدَ صَاحِبَهُ بَطَلَ نِظامَهُ.(1)

ایمان در ده چیز جلوه گر است: شناخت و پیروی و دانش و عمل و پرهیز و تلاش و استقامت و یقین و رضا و تسلیم بودن. پس مؤمن هر یک را که از دست بدهد، نظام او از هم می پاشد.

ید واحده (متحد و هماهنگ) هستند».(1)

قرآن کریم، مسلمانان را «امت واحده»(2) می نامد؛ تعبیری که نشان دهنده وحدتی مبتنی بر رابطه الهی و التزام اخلاقی و دینی است و با مرگ نیز گسسته نمی شود. به این معنای والا در روابط اجتماعی و پیوندهای دوستی باید توجه داشت. برای نمونه، خانواده که کوچک ترین واحد اجتماع است، باید براساس همتایی و «کفو» بودن که ملاک آن در درجه اول، هماهنگی دینی و اخلاقی است، شکل گیرد، نه فقط وابستگی ها و علاقه های مادی و ظاهری. پیامبر خدا در این باره می فرماید: «از سبزه های مزبله ها بپرهیزید!» پرسیده شد: یا رسول الله! سبزه های مزبله ها چیست؟ فرمود: «زن زیبایی که در خانواده بدی رشد کرده است [و تربیت دینی و اخلاقی ندارد]».(3)

لازمه امت واحده بودن، حس مسئولیت متقابل است و مرزها، خط کشی ها و قراردادهای اجتماعی نمی تواند مانعی به شمار آید. رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:

ص:51

مَنْ أَصْبَحَ لاَیَهتَمُّ بِاُمورِ الْمُسلِمینَ فَلَیسَ مِنْهُم وَ مَنْ سَمِعَ رَجُلاً یُنادِی یا لَلْمُسْلِمینَ فَلَم یُجِبْهُ فَلَیْسَ بِمُسلمٍ.(1)

هر که صبح کند و به امور مسلمانان اهتمام نورزد، در شمار آنان نیست و هر کس بشنود مردی فریاد می زند و از مسلمانان کمک می خواهد و پاسخش ندهد، مسلمان نیست.

رابطه ایمانی و دوستی با مؤمنان مانع انجام عملی می شود که به امت اسلامی و اجتماع مسلمانان، آسیب برساند، مانند: تعلق قلبی به دشمنان اسلام و پیوندهای عاطفی با آنان به هر شکلی که در عمل، برخلاف منافع اجتماع اسلامی باشد یا جاسوسی برای کافران. گفته اند یهود _بنی قریظه_ پس از پایان جنگ احزاب و محاصره شدن به وسیله سپاه اسلام، پیشنهاد دادند _ابو لبابه_ برای مشورت نزد آنان برود. رسول خدا صلی الله علیه و آلهبه وی اجازه داد. یهودیان از او در مورد تسلیم شدن نظرخواهی کردند. او گفت: «آری» و با دست به گلوی خود اشاره کرد تا بفهماند که مرگ در انتظار آنان است. البته وی بلافاصله متوجه خیانت خود شد و نزد رسول خدا

ص:52

صلی الله علیه و آلهبرنگشت، بلکه به مسجد رفت و خود را به ستون مسجد بست و گفت: «از اینجا نخواهم رفت تا خدا توبه ام را قبول کند و با خدا عهد می کنم که دیگر میان بنی قریظه پا نگذارم و در سرزمینی که به خدا و رسولش خیانت کرده ام، دیده نشوم!» سرانجام پس از هفت روز، خداوند توبه اش را پذیرفت و به جمع مسلمانان بازگشت.(1)

در مقابل، اجتماع دشمنان اسلام چون بر مبنای هوای نفس و منافع فردی و گروهی است، اجتماعی ناپایدار و ظاهری است که به اندک احساس خطری، از هم می گسلد.(2)

بر این اساس مشخص می شود که دو مفهوم «خودی» و «غیرخودی» از دیدگاه اسلام، مبتنی بر وحدت عقیده و محوریت خداوند و توحید او و عمل بر همین مبناست، نه بر اساس ملیت و شناسنامه. اگر رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «أَنَا وَ عَلِیٌّ مِنْ شَجَرَةٍ واحِدَةٍ؛ من و علی از یک درخت هستیم.»(3) یا حُسینٌ مِنّی وَ أَنَا مِنْ حُسَینٍ؛ حسین از من است و من از حسینم»،(4) تنها به همین دلیل

ص:53

است، نه اتحاد خونی و مانند آن.

است و به اهل بهشت می نگرم که به دیدار یکدیگر می روند و گویا زوزه اهل آتش را در آتش می شنوم!» پیامبر فرمود: «این بنده ای است که خداوند قلبش را روشن کرده است. بینا شده ای؛ پس ثابت قدم باش!» حارثه گفت: «یا رسول الله! از خدا بخواه شهادت با تو را روزی ام کند!» پیامبر دعا کرد و فرمود: «خداوندا! شهادت را نصیب حارثه فرما.» طولی نکشید که رسول خدا صلی الله علیه و آلهلشکری را که حارثه در آن بود، به نبرد فرستاد و او پس از کشتن هفت یا نه نفر، به شهادت رسید.(1)

ابلاغ کرد، فرمود:

به خدا سوگند، اگر خورشید را در دست راست و ماه را در دست چپم قرار دهند که از این کار تا روزی که پیش می رود یا جانم را از دست می دهم، دست بردارم، چنین نخواهم کرد!(1)

در مجلس دیگری، تنی چند از بزرگان قریش حاضر بودند و رسول خدا صلی الله علیه و آلهبه امید هدایتشان حضور یافته بود. آنان چون مال فراوان، ریاست بر قریش و پادشاهی را در برابر دست کشیدن از دعوت به خدا پیشنهاد کردند، چنین پاسخ شنیدند:

آنچه آورده ام، نه برای دست یافتن به مال شماست و نه برای اینکه سروری و پادشاهی یابم. خدای متعال مرا به پیامبری برگزیده و کتابی بر من نازل کرده است تا برای شما بشیر و نذیر باشم. من نیز رسالت خویش را رساندم و پندتان دادم تا اگر بپذیرید، در آخرت بهره مند باشید.(2)

در مقابل، یکی از نشانه های مسامحه کاری و پایدار نبودن در دینداری، ترک امر به معروف و نهی از منکر است. در روایتی می خوانیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «حال شما چگونه خواهد بود آن گاه که زنانتان فاسد و جوانانتان فاسق شوند و شما امر به معروف و نهی از منکر نمی کنید؟» پرسیده شد: آیا چنین زمانی خواهد آمد یا رسول الله؟ فرمود: «آری و بدتر از آن نیز خواهد شد. حال شما چگونه خواهد بود، آن گاه که به بدی امر

ص:56

کنید و از نیکی بازدارید؟» با تعجب پرسیدند: یا رسول الله! آیا چنین خواهد شد؟ فرمود: «آری و بدتر از این هم خواهد شد. حال شما چگونه خواهد بود، آن گاه که معروف را منکر و منکر را معروف بپندارید؟»(1)

خطری که رسول گرامی بدان هشدار می داد، زوال اعتقاد به حق است که در سستی نسبت به حفظ دین ریشه دارد.

در دست داشتی. چون عصا را بلند کردی تا بر راحله خود بزنی، بر شکمم فرود آمد و من نفهمیدم که به عمد کردی یا خطا.» حضرت فرمود: «معاذ الله که به عمد کرده باشم!» سپس از بلال خواست تا به خانه فاطمه علیهاالسلام رود و همان عصا را بیاورد. بلال از مسجد بیرون آمد و در بازارهای مدینه ندا می کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آلهخود را در جایگاه قصاص قرار داده است.

پس از آنکه بلال عصا را آورد، پیامبر آن را گرفت، شکم خود را بالا زد و از آن مرد خواست قصاص کند، ولی او شکم رسول الله صلی الله علیه و آله را بوسید. پیامبر به او فرمود: «آیا قصاص می کنی یا عفو کنی؟» او گفت: «عفو می کنم یا رسول الله!» پیامبر نیز دعا کرد و فرمود: «خدایا! سواده را عفو کن، همان گونه که رسولت را عفو کرد!»(1)

نقصان (فقر) دچار می کند و چون زکات ندهند، زمین، برکاتش را از زراعت ها و میوه ها و معادن، از آنان دریغ خواهد کرد و چون در صدور احکام ستم کنند، یکدیگر را بر ستم و دشمنی یاری خواهند کرد و اگر قطع رحم کنند، دارایی ها در دست بدان قرار خواهد گرفت و هرگاه به معروف و نیکی امر نکنند و از بدی باز ندارند و از نیکان اهل بیتم علیهم السلام پیروی نکنند، خداوند بدانشان را بر آنان مسلط خواهد کرد(1) و سپس نیکانشان دعا می کنند، ولی اجابت نمی شود.(2)

حتی اصلاح یک فرد نیز می تواند تا حدودی در سرنوشت جامعه مؤثر باشد. از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است:

خداوند برای صلاح آدمی، امر اولاد و اولاد اولاد او و امر اهل خانه های گرداگرد او را اصلاح می کند و تا زمانی که در میان آنان است، ایشان را حفظ می فرماید.(3)

ص:59

إن اللّهَ لَیَتَعهّدُ عَبدَه الْمؤمِنَ بِأَنْواعِ الْبَلاءِ کَما یَتَعَهَّدُ أَهلَ الْبیتِ سَیِّدُهم بِطُرَفِ الطَّعامِ.(1)

همانا خداوند متعهد شده است بنده اش را به انواع بلاها گرفتار سازد، همان گونه که آقای خانه تعهد کرده است معیشت اهل خانه را فراهم سازد.

در واقع، این گرفتاری و بلا، رحمت و نعمتی است که خداوند بر بنده مؤمن خود نازل می کند. ایشان در روایت دیگری می فرماید:

بیماری، گناهان را محو می کند (و فرمود:) ساعت های درد و رنج، ساعت های خطا و گناه را از بین می برد (و نیز فرمود:) ساعات اندوه و گرفتاری، ساعت های کفاره است و همواره مؤمن گرفتار اندوه است تا وقتی که غصه او را رها کند و گناهی برایش باقی نمانده باشد.(2)

که با آن می شنود و چشم او می شوم که با آن می بیند و زبانش می شوم که با آن سخن می گوید و دست او می شوم که با آن برمی دارد و پایش می شوم که با آن راه می رود. اگر مرا بخواند، اجابتش می کنم و اگر از من درخواست کند، به او عطا می کنم و در هیچ کاری که انجام دهنده آن هستم، مانند مرگ مؤمن، تردید نمی کنم، او از مرگ خوشش نمی آید و من نیز ناخشنودی او را نمی پسندم.(1)

بنابراین، هر آنچه در جامعه انجام می دهد، برابر با خواست و اراده خداوند است و برای دیگران جز خیر و برکت در پی ندارد.(2)

مردی از اهل ذمه هم سفر علی علیه السلام بود. حضرت ره سپار کوفه بود، ولی بر سر دوراهی، از راهی که به کوفه می رسید، نرفت. مرد پرسید: «آیا نگفتی که می خواهی به کوفه بروی؟» حضرت فرمود: «آری.» مرد ذمی گفت: «اینکه راه کوفه نیست. راه کوفه همان است که ترک کردی.» علی علیه السلام فرمود: «می دانم.» مرد پرسید: «پس چرا با من آمدی؟» فرمود: «این به جهت آن است که خوش رفتاری با رفیق هنگامی کامل می شود که هنگام جدا شدن، او را مقداری بدرقه کنند. پیامبر ما چنین دستور داده است.» مرد ذمی گفت: «هر کس پیرو او شده است، برای همین کردارهای بزرگ منشانه و خصلت های نیکو بوده است و من تو را بر دینت گواه می گیرم.» پس از راهی که می رفت، بازگشت و مسلمان شد.(1)

ص:63

همسرانشان نیز کناره بگیرند تا جایی که زمین بر آنان تنگ شد و خداوند توبه ایشان را پذیرفت.(1)

2. میزان در حفظ یا قطع روابط، وضع کنونی افراد است و نباید دشمنی های پیش از اسلام را ملاک قرار داد. _خالدبن ولید_ با سپاهی برای تبلیغ فرستاده شد و در حالی که مأمور به جنگ نبود، ناگهان بر قبیله _بنی جذیمة بن عامر _تاخت و آنان را به سبب آنکه عمویش را در جاهلیت کشته بودند، کشت و مردانی را اسیر کرد. وی حتی از یارانش خواست هر کس اسیری را که گرفته است، بکشد. مقصود او جز آرامش خاطر یافتن به سبب انتقام گیری از خون های ریخته شده در جاهلیت نبود، در حالی که اسلام خون های جاهلیت را باطل اعلام کرده بود. پیامبر پس از آگاهی از کار خالد، دستش را به آسمان برد و فرمود: «خداوندا! من از آنچه خالد انجام داده است، به سوی تو بیزاری می جویم.» سپس گریست و علی علیه السلامرا برای اصلاح وضعیت، نزد _بنی جذیمة _فرستاد.(2)

بحث حدود دوستی و دشمنی، با مباحثی از جمله: حدود شرعی و قاطعیت در اجرای آنها، اوصاف دوستان و معیارهایی که نشان می دهد چه کسانی شایسته دوستی یا دشمنی اند (مانند علم، حکمت، تعبّد، جهل و

ص:65

حماقت، کذب، بخل، فجور و...)، همکاری با حاکمان جور، تقیه، متمایل شدن به سوی ستمگران و عنوان های دیگری همچون معاملات با کافران در ارتباط است که از بیان آنها خودداری می شود.

که حضرت به همراه _ابوبکر_ مدت سه روز در آنجا پناه گرفته بودند. از آنجا نیز به همراه ایشان ره سپار مدینه شد.(1)

اسلام می شود و به سلطه کفر بر جامعه اسلامی نمی انجامد. از آن جمله می توان به چند مورد خاص اشاره کرد:

خواهند کرد.(1)

خدا دورش کند و اگر از آنها کسی نزد ما آید و خدا اسلام قلبی او را بداند، برایش فرجی قرار خواهد داد».(1)

قرارداد صلح حدیبیه سبب شد که آرامش در مدینه و مکه حکم فرما شود و به دلیل آزادی رفت و آمد اهل مکه به مدینه، مردم بسیاری با اسلام آشنا شدند و افرادی که شمار آنها بیش از تعداد مسلمانان سال های گذشته بود، در مدت تنها دو سال مسلمان شدند.

برقراری روابط بازرگانی، رساندن پیام(1) و مانند آن باشد. در اینجا به مواردی از آن اشاره می شود:

ابوسفیان پناهنده شود یا زیر پرچمی که آن حضرت برای _عبدالله بن عبد الرحمان خثعمی _بسته بود، گرد آید.(1) همچنین دو نفر از خویشاوندان _ام هانی_ و خواهر علی بن ابی طالب علیه السلامنیز که از مشرکان بودند و به خانه خواهرشان پناهنده شده بودند، مورد پذیرش رسول خدا صلی الله علیه و آله قرار گرفتند.(2)

بدان معنا نیست که عهد با دیگران حتی در صورت تعارض داشتن با عهد الهی باید رعایت شود. پیامبر خدا بلافاصله پس از بستن صلح حدیبیه، _ابوجندل_، پسر _سهیل بن عمرو_ را که به مدینه گریخته بود، به پدرش که برای بازپس گیری او آمده بود، تحویل داد،(1) ولی به زنان مسلمانی که از مکه فرار می کردند و به مدینه می آمدند، پناه می داد و درخواست بازگرداندن ایشان را نمی پذیرفت.(2)

این نکته، در همه موارد از جمله صله رحم، احترام به پدر و مادر، احسان به هم نوعان و مانند آن جاری است و این عنوان ها را نباید بهانه ای

ص:74

برای سرپیچی از پیمان الهی قرار داد. رسول خدا صلی الله علیه و آله به صله رحم حتی با کسی که او قطع رحم کرده است، سفارش می کرد.(1) با این حال، می بینیم که مجاهدان صدر اسلام به دستور آن حضرت، در مقابل سپاهی از کافران قرار می گیرند که خویشان خود را نیز در میان آنها می بینند، ولی به رویشان شمشیر می کشند و با آنان می جنگند.(2)

جنبه های مثبت و فضیلت های اخلاقی دشمنان خویش را می ستود. علامه مجلسی نقل می کند:

در یکی از نبردها، رسول خدا صلی الله علیه و آله با اصحاب از مدینه خارج شدند. اصحاب گفتند: یا رسول الله! بنی ضمره نزدیک ما هستند و ما از اینکه در غیابمان به مدینه هجوم آورند یا با قریش علیه ما همکاری کنند، در هراسیم. خوب است اول به آنان حمله بریم. بنی ضمره در آن روزگار با رسول خدا صلی الله علیه و آله در صلح به سر می بردند. حضرت در پاسخ اصحاب خود با اشاره به نیکی های بنی ضمر، فرمود: «هرگز! آنان نیکوکارترین عرب نسبت به والدین و صله رحم کننده ترین عربند و پیش از همه به عهد خود وفادارند.»(1)

از اینجا روشن می شود که رفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله با دشمنان براساس اعتدال و به دور از زیاده روی بود و همواره خوبی های آنان را در نظر داشت.

بخشودن اسیران جنگی نیز از مکارم اخلاقی رسول خدا صلی الله علیه و آله در جنگ ها بود. آن حضرت پس از جنگ _حنین_ که به شکست قبیله _هوازن_ انجامید، به درخواست تنی چند از نمایندگان این قبیله، شش هزار اسیر آنان را بدون گرفتن فدیه، بخشود و آزاد کرد.(1)

اعلام عفو عمومی در ماجرای فتح مکه نیز از مصداق های کرامت اخلاقی پیامبر در نبرد است.(2) به جز آن، نهی از مثله کردن و قطعه قطعه کردن کشته های دشمن نیز اعتدال درونی رسول خدا صلی الله علیه و آله را نشان می دهد. همه اینها در زمانی بود که مردم برای عقده گشایی، کشته های دشمن را تکه تکه می کردند. علی علیه السلام در آخرین لحظه های حیات خویش با سفارش به پرهیز از مثله کردن قاتلش فرمود:

من از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: از مثله کردن بپرهیزید؛ اگر چه سگ گزنده باشد!(3)

ص:77

امام صادق علیه السلام نیز در روایتی، سفارش های رسول خدا صلی الله علیه و آله را خطاب به سربازان خویش هنگام حرکت به سوی هدف نظامی چنین نقل می فرماید:

هرگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله، لشکری را به جنگ می فرستاد، در برابرشان می نشست و می فرمود: به نام خدا. با استعانت از خداوند و در راه خدا و بر آیین رسول خدا صلی الله علیه و آله حرکت کنید. خیانت نکنید. کسی را مثله نکنید.

غدر و مکر نکنید. پیرمرد مشرف به مرگ و کودک و زن را نکشید و درختی را جز در صورت ناچاری قطع نکنید و هر مردی از پایین ترین مسلمان یا بالاترینشان اگر به مردی از مشرکان امان داد، او در امان است تا کلام خدا را بشنود. پس اگر پیروی کرد، برادر شما در دین خواهد بود و اگر نپذیرفت، او را به سرپناهش برسانید و در انجام این امور از خدا کمک بخواهید.(1)

بنا به نقل محدث قمی، ایشان می فرمود:

راهبان را که در غارها و بیغوله ها جای دارند، به قتل نرسانید... نخلستان را مسوزانید و به آب غرق نکنید. درختان میوه دار را از ریشه درنیاورید و کشتزارها را نسوزانید که بدان نیازمند می شوید و جانوران حلال گوشت را جز برای قوت، نابود نکنید و هرگز آب مشرکان را با زهر آلوده نسازید.(2)

این سفارش ها، از جایز نبودن تجاوز به حریم دشمن و شکستن حریم اخلاق و محارم الهی به بهانه دشمنی و جنگ حکایت می کند.

زیاده روی و بزرگ نمایی، افراط در دوستی به شمار می آید و امامان شیعه گرفتار کسانی بودند که به دلیل شدت محبت، آنان را از جایگاه بندگی خارج می ساختند. رسول خدا صلی الله علیه و آله با احساس خطر نسبت به این امر، خطاب به علی علیه السلامفرمود:

اگر نمی ترسیدم که طایفه ای از امت من آنچه را نصرانیان درباره عیسی علیه السلام گفته اند، درباره تو بگویند، امروز درباره ات سخنی می گفتم که بر گروهی از مسلمانان نگذری، مگر آنکه خاک زیر پای تو را (به تبرک) برگیرند.(1)

ص:79

شنوندگانی را که در پی ستیزه نبودند، قانع می کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آلهمعجزه های فراوانی داشت که سرآمد همه آنها قرآن است؛ کلامی که حتی کافران از شنیدنش به وجد می آمدند و پس از بیان ناتوانی از آوردن مثل آن، به دروغ، آن را سحر و جادو می خواندند.(1)

مکمل این روش، فرصت دادن به منکران برای اندیشیدن است؛(2) زیرا قبول اسلام، اجباری نیست و مطلوب این است که اسلام آوردن از روی اراده و اختیار باشد، نه به اجبار و زور.(3) ازاین رو، وقتی _صفوان بن امیه_ از مکه گریخت و با امانی که _عمیر بن وهب _برایش از رسول خدا صلی الله علیه و آلهگرفته بود، به مکه بازگشت، دو ماه از ایشان مهلت خواست تا درباره اسلام بیندیشد و رسول خدا صلی الله علیه و آله به او چهار ماه فرصت داد. وی پس از مدتی در _جعرانه_ مسلمان شد.(4)

بردباری و گذشت، قلب ها را شیفته می کند و دل های رمیده را به تسخیر درمی آورد. راز موفقیت پیامبر خدا در پیشبرد اسلام و نفوذ کردن به اعماق قلب های مردم نادان دوران جاهلی، همین بود:

فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی اْلأَمْرِ.(1)

پس به برکت رحمت الهی با آنان نرم خو [و پرمهر] شدی و اگر تندخو و سخت دل بودی، به یقین، از پیرامون تو پراکنده می شدند. پس از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه و در کار[ها ]با آنان مشورت کن.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در برابر تهمت ها و ناسزاها، زبان به دشنام نمی گشایید و از ادب خارج نمی شد. شیوه آن حضرت، بخشش و بزرگواری بود و این در حالی بود که اگر انتقام می گرفت، مردم اعتراض نمی کردند، بلکه مایل به تلافی هم بودند. از موارد گذشت آن حضرت، درگذشتن از زن یهودی به نام _زینب_ بود که پارچه آغشته به سم گوسفندی را برای حضرت آورد و ایشان متوجه شد، ولی از او درگذشت.(2)

همچنین نقل شده است که در سریه ای، اسیری از بنی حنیفه را نزد ایشان آوردند. پیامبر فرمود: «آیا می دانید چه کسی را اسیر کرده اید؟ این _ثمامة بن اُثال حنفی_ است. با او به نیکی رفتار کنید.» وی پادشاه یمامه بود. پس به دستور پیامبر، هر روز صبح و شام، شتر شیرده رسول الله صلی الله علیه و آله را برای او

ص:82

می آوردند، ولی او در مقابل درخواست پیاپی پیامبر برای اسلام آوردنش می گفت: «بس کن ای محمد! اگر می کشی، صاحب خونی را کشته ای و اگر خون بها می طلبی، پس هر چه می خواهی بخواه!» با این حال، وی بخشوده و آزاد شد. او پس از آزادی به بقیع رفت و خود را خوب شست و نزد حضرت رسول بازگشت و اسلام آورد. سپس برای عمره به مکه رفت و با صدای بلند لبیک گفت و وارد مکه شد. این کار بر قریش گران آمد و دستگیرش کردند، ولی به دلیل اینکه برای تأمین خوار و بار به یمامه نیازمند بودند، او را نکشتند. وی گفته بود: «به خدا سوگند، تا رسول خدا اجازه ندهد، دانه ای گندم از یمامه به شما نمی رسد!» و پس از آنکه قریش، رسول خدا صلی الله علیه و آله را میانجی قرار دادند، ثمامه اجازه داد و ستد داد. وی به پیامبر عرض کرد: «تو را از همه کس بیشتر دشمن می داشتم، ولی اکنون تو را بیش از همه دوست می دارم».(1)

آن حضرت، شبیه ترین مردم به خود را خوش اخلاق ترین و بردبارترین مردم می دانست(2) و در روایتی فرمود: «مدارا با مردم نیمی از ایمان و نرمش با آنان نیمی از خوشی و عیش است.»(3) ایشان بر مصافحه، سلام کردن، گشاده رویی و تبسم که سبب از

ص:83

میان رفتن کینه ها و جلب دوستی می شود، تأکید می فرمود: «مصافحه کنید که دست دادن به یکدیگر کینه را از بین می برد».(1)

احسان و بخشش به دشمن در پرداخت زکات، یکی از بزرگ ترین عبادت هاست؛ زیرا یکی از سهم های هشت گانه زکات، سهم «مؤلّفه قلوبهم» است.(1) بدین ترتیب، بخشی از زکات به کافران یا تازه مسلمانان سست ایمانی می رسد که با دریافت آن، دل هایشان به سوی اسلام گرایش می یابد یا زیان آنها برطرف می شود.

پیامبر خدا، از بیت المال، بخشش های مالی فراوانی به غیرمسلمانان می کرد که در جلب نظر آنان مؤثر بود. همچنین دسته های نمایندگی که به خدمت ایشان می رسیدند، بیشتر جایزه می گرفتند.(2) در تقسیم غنیمت های جنگی نیز گاه چنین ملاحظه هایی را در نظر می گرفت. برای نمونه، پس از جنگ حنین، رسول گرامی به منافقان و افرادی که بین کفر و ایمان هنوز تردید داشتند یا تازه مسلمان های سست عنصر، سهم های فراوانی مرحمت می فرمود. از جمله به ابوسفیان، 100 شتر و 40 اوقیه(3) نقره؛ به _معاویه بن ابی سفیان_ و _یزید بن ابی سفیان_ همین مقدار، به حکیم بن حزام، 200 شتر و به شماری دیگر 100 شتر یا کمتر بخشید. این شیوه تقسیم کردن سبب اعتراض عده ای از جمله عباس، عموی حضرت شد که پیامبر دستور داد به

ص:85

او نیز چیزی بدهند. در این تقسیم، رسول خدا صلی الله علیه و آله به انصار چیزی نداد و این سبب گله مندی آنها شد. حضرت آنان را گرد آورد و برایشان سخن گفت تا آنکه همگی گریستند و از گفته خود پشیمان شدند.(1)

پیامبر می فرمود: «إنّا معشر الأنبیاء اُمرنا أن نکلّم الناس علی قدر عقولهم؛ ما پیامبران مأموریم با مردم به اندازه عقلشان صحبت کنیم».(1)

بر این اساس، مدارا و مسامحه با مخاطب از شرایط راهنمایی و ارشاد است. به همین دلیل، حتی برخی از احکام مهم مانند حرمت شراب نوشیدن در چند مرحله ابلاغ شد.(2)

نکته مهم در اینجا آن است که مسامحه با مخاطب و توجه به ظرفیت های او هرگز به معنای مسامحه در اصل دین و دست برداشتن از اصول و ارزش های مسلّم نیست. پس لزوم مدارا با مردم یا «سهله» و «سمحه» بودن در دین را هرگز نباید بهانه ای برای ساختارشکنی و ترویج اباحی گری قرار داد.(3) پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیوسته در کنار اصل تبیین دین و ملاحظه مخاطب، به حفظ حریم دین و مجموعه احکام و آموزه ها و ارزش ها توجه داشت و هیچ گاه به گونه ای سخن نمی گفت که مردم را خوش آید، اگر چه با خواست خدا و مکارم اخلاقی منافات داشته باشد.

برای مثال، در موارد بی شماری، برخی افراد، شرط اسلام آوردن خود را مشارکت در امر خلافت پس از رحلت ایشان اعلام می کردند که این شرط

ص:87

با قاطعیت رد می شد. از آن جمله، پادشاه یمامه، _هوذة بن علی _در سال ششم هجری، وی به نامه رسول خدا صلی الله علیه و آلهبرای دعوت به اسلام چنین نوشت: «هر چند آنچه بدان دعوت می کنی، بس نیک و زیباست، ولی من شاعر قوم خود و سخنور ایشانم و عرب از من حساب می برد. پس بخشی از این امر را به من واگذار تا تو را پیروی کنم.» پیامبر فرمود: «اگر از من قطعه زمینی هم می خواست، به او نمی دادم. خود او و هر چه دارد، بر باد می رود!» وی پس از فتح مکه از دنیا رفت.(1)

در مورد دیگری که پیش از مهاجرت رسول اللّه صلی الله علیه و آله به مدینه روی داد، آن حضرت نزد قبیله _بنی عامر بن صعصعه_ رفت و ایشان را به پرستش خدای یکتا دعوت کرد. مردی به نام _بحیرة بن فراس_ شرط اسلام آوردنش را مشارکت در خلافت قرار داد، ولی پیامبر فرمود: «این کار در اختیار خداوند است و او آن را به هر که بخواهد، واگذار می کند.» بحیره نیز با کمال بی ادبی دعوت رسول خدا صلی الله علیه و آلهرا رد کرد.(2)

در واقعه دیگری، _قبیله بنی ثقیف_ اعلام کردند که مسلمان خواهند شد به شرطی که پیامبر تا سه سال بت لات را که یکی از بزرگ ترین و محترم ترین

ص:88

بت های عرب بود، ویران نکند و دیگر آنکه از خواندن نماز معاف باشند. پیامبر این دو شرط را نپذیرفت. در نهایت، نمایندگان ثقیف پیشنهاد کردند نماز نخوانند و از خراب کردن بت به دست خودشان معذور باشند. پیامبر فرمود: «ولی از اینکه به دست خودتان بت های خود را در هم شکنید، معافتان خواهم کرد، ولی در دینی که در آن نماز نباشد، خیری نیست.» سرانجام نمایندگان ثقیف به خواندن نماز تن دادند و مسلمان شدند.(1)

برخی این شبهه را پیش می کشند که برای جلب دل های مخالفان اسلام، در اصول هم می توان مسامحه کرد. برای اثبات این نکته نیز به دو واقعه استناد می شود: یکی افسانه «غرانیق»(2) و دیگری چهره در هم کشیدن رسول

ص:89

خدا صلی الله علیه و آله از _عبدالله بن ام مکتوم_ که نابینا بود. وی هنگام گفت وگوی پیامبر با برخی از بزرگان کافر قریش، پی در پی آن حضرت را صدا می کرد تا برایش قرآن بخواند و آن حضرت برای آنکه نگویند پیروانش همه مثل عبدالله، کورند یا برده اند، به او اخم کرد. باید گفت جعلی بودن این دو واقعه در کتاب های تفسیر با دلیل و برهان به اثبات رسیده است که در اینجا از بیان آن خودداری می شود.(1) افزون بر آن سیره مسلّم پیامبر خدا، پافشاری بر مکارم و ارزش ها بود و هرگز نمی توان چنین مسامحه هایی را به ایشان نسبت داد.

ص:90

از جمله کارهای منافقان، سست کردن روحیه مسلمانان بود. برای مثال، آنان در بین راه، از لشکر اسلام جدا می شدند و بازمی گشتند یا هنگام تجهیز سپاه اسلام، با بزرگ نمایی تجهیزات دشمن، مسلمانان را می ترساندند.(1)

فرمود: «من پیامبرم و جز آنچه خدا به من تعلیم دهد، نمی دانم. اکنون خدا جای شتر را به من گفت. شتر در فلان دره است و مهارش به درختی گیر کرده است. بروید و آن را بیاورید».(1)

از سوی منافقان را نقش بر آب کند.(1)

در مثالی دیگری، شخصی به نام _ذوالخویصره_ که شاهد چگونگی تقسیم غنیمت های جنگ حنین به وسیله رسول گرامی اسلام بود و تفاوت سهم های افراد عادی با سهم کسانی را می دید که پیامبر می خواست قلوب آنان را به سوی اسلام متمایل کند، به آن حضرت گفت: «ای محمد! دیدم که امروز چه کردی!» رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «آری، چگونه دیدی؟» گفت: ندیدم که عدالت پیشه کنی! پیامبر در خشم شد و فرمود: «وای بر تو! اگر عدالت نزد من نباشد، نزد چه کسی خواهد بود؟» در اینجا یکی از اصحاب خواست او را بکشد، ولی پیامبر اجازه نداد و از خروج او و پیروانش از دین خبر داد. چنین نیز شد؛ زیرا همین شخص در زمان علی علیه السلام از سرکردگان خوارج شد و در نهروان به قتل رسید.(1)

فرمود و ایشان را ملاک شناخت منافق از مؤمن دانست:

سوگند به آن که جانم به دست اوست، تو را جز مؤمنی که خداوند قلبش را به ایمان امتحان کرده است، دوست نمی دارد و جز منافق یا کافر با تو دشمنی نمی کند.(1)

نکوهش مفسران به رأی که با تحریف قرآن، جامعه را به انحراف می کشانند، فرمود:

أَکْثَرُ مَا أَخافُ عَلَی اُمّتی مِنْ بَعدِی رَجُلٌ یَناوِلُ الْقُرآنَ یَضَعَهُ عَلَی غَیرِ مَوَاضِعِه.(1)

بیشترین چیزی که از آن بر امتم می ترسم، مردی است که قرآن را در غیرجایگاهش قرار می دهد (و تفسیر و تطبیق نابجا می کند).

کسانی که به پیامبر دروغ می بندند، جزو این گروهند. علی علیه السلام فرمود:

در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله آن قدر به او دروغ بسته شد تا آنکه به خطبه ایستاد و فرمود: هر کس به عمد بر من دروغ بندد، باید جایگاهش را در آتش انتخاب کند.(2)

ستیزه جویی؛ دشمنی؛ خشونت طلبی (که نشانه دل سوز نبودن مربیان و فساد نظام تربیتی جامعه و سرپرستان آن است؛)(1) به استضعاف کشاندن ایمان (تسلیم شدن در برابر ستم)؛ تفسیر کردن (به طور کلی، تحریف مفاهیم دینی از معنای درست خود) و در مقابل، فسق و فجور را سبب شرافت دانستن؛(2) گمراهی پس از معرفت و شناخت (الظلالة بعد المعرفة)؛(3) شکم پرستی و شهوت رانی (شهوة الفرج و البطن)؛(4) آزمندی؛(5) خودپسندی؛(6) پیروی از هوای نفس؛(7) پیشوا قرار دادن افراد گمراه یا کسانی که برتری دینی ندارند،

ص:100

برای اداره جامعه و حکومت و اقتدا به آنان؛(1) بسنده کردن به ظاهر شعایر دینی و از دنیا سخن گفتن در مساجد؛(2) پشت کردن مردم به عالمان راستین؛(3) رشوه و موارد بسیار دیگر.

روشن است که در موارد بسیاری، اندیشمندان جامعه، مقصران اصلی هستند و در حقیقت، این گروه که مربیان جامعه به شمار می آیند، با اندیشه های به ظاهر منطقی خویش، پیروی از چنین مسیرهای انحرافی را مثبت جلوه می دهند و هواپرستی و معصیت الهی را با روش های علمی ثابت می کنند. امروزه نظام های غیراسلامی به چنین واقعیت دردناکی گرفتارند. بنابراین، دشمنان واقعی جامعه را باید در میان اینان جست وجو کرد. رسانه های تبلیغاتی نیز که پیوسته مردم را به اسراف، تبذیر و ترک روحیه قناعت دعوت می کنند و مفاسد اخلاقی را در جامعه رواج می دهند، در واقع، به حمایت همین دانشمندان منحرف امیدوارند. پس آنها پیشروان عملی فساد و دشمنی با خدا قلمداد می شوند.

مفاسد اقتصادی مثل رباخواری، چرخش اموال در دست اغنیا، برخوردار نبودن تهی دستان و نیازمندان از ثروت، صدقه و زکات را ورشکستگی دانستن، ربا خواری را منفعت شمردن و از بین رفتن روحیه امانت داری(4) را

ص:101

نیز باید به این موارد افزود. بدین ترتیب، درمی یابیم که رهنمون ساختن جامعه به سوی این مفاسد، حرکتی با پشتوانه فکری، علمی و تبلیغی است.

انحراف فکری است. سنّت او بر اساس سنّت پیامبر است و الگویی کامل و جامع برای همه خداپرستان خواهد بود. دوستان حقیقی خدا با او پیمان می بندند و در رکابش حضور می یابند و فرشتگان الهی به حمایتش برمی خیزند. نتیجه این حرکت و ثمره دوستی اهل زمین با خدا در عصر حکومت جهانی آن حضرت، گسترش عدل و داد، آبادانی زمین، رونق کشاورزی، استخراج معادن و شکوفایی دانش و معنویت خواهد بود.(1) به دلیل اهمیت والای حاکمیت خداوند بر زمین و نیز اهداف حکومت مهدوی است که پیامبر خدا فرمود: «أفْضَلُ اَعمالِ اُمَّتی اِنْتِظارُ الْفَرجِ؛ برترین اعمال امتم، انتظار فرج است».(2)

ص:103

است به ظواهر سنّت نبوی و بیان این نکته که این ظواهر، نشان دهنده استمرار دین و آموزه های دینی و ثبات ارزش های معنوی است که جز با ثبات ارزش ها (دست کم در بخش وسیعی از دین) سازگار نیست.

بنابر نص صریح قرآن، پیامبر خدا، خاتم پیامبران الهی(1) و فرستاده او به سوی همه مردم است.(2) آنچه پیامبر، مردم را بدان دعوت کرده است، ریشه های ثابتی در همه ادیان دارد. اصول عقاید در همه ادیان، ثابت است و ارزش های اخلاقی و بسیاری از احکام نیز در سخنان آن بزرگوار و اهل بیت پاکش و قرآن کریم به پیامبران گذشته نسبت داده شده است. برخی عبادت ها مانند نماز و روزه چنین هستند. اگر چه ممکن است شکل ظاهری تغییر کرده باشد، ولی روح و محتوای عبادت یکی است.(3) پیامبر اسلام نیز بر درستی همه آموزه های ادیان گذشته تأکید کرده است.(4)

پیامبر خدا، نماز را واجبی ابدی معرفی کرده است و آن را نخستین پرسش پس از مرگ می داند:

اولین چیزی که بنده نسبت به آن بازخواست خواهد شد، نماز است. پس اگر قبول شود، دیگر اعمالش

ص:105

نیز قبول خواهد شد و اگر رد شود، دیگر اعمالش نیز رد خواهد شد.(1)

نگاه ایشان نسبت به دیگر فرایض نیز چنین است. هشدارهای رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره رواج مفاسد در زمان های آینده، گواه وجود احکام ثابت و معیارهای اصیل و دایمی اخلاقی است. سرانجام تأکید ایشان بر حکومت جهانی مهدی (عج)، دلیل محکمی برای ثبات دین اسلام، پایه ها، اصول و احکام این دین الهی است.(2)

افزون بر آن، می توان به روایاتی استناد کرد که حلال رسول خدا صلی الله علیه و آله را تا زمان قیامت، حلال و حرام آن حضرت را حرام می داند(3) که این گواه اطلاق احکام نبوی صلی الله علیه و آله و نسبی نبودن آنهاست.

بر اساس آنچه گفته شد، تفکر توحیدی و پای بندی به ارزش های اصیل دینی، اساسی ترین اندیشه یک مؤمن است که باید همه چیز را با آن سنجید. با توجه به این ملاک و مباحث گذشته، اموری را که باید مورد توجه اصحاب رسانه قرار گیرد، به طور فشرده بیان می کنیم که برخی، جنبه کلی و برخی دیگر، مصداقی دارند:

ص:106

1. اصل تقویت باورهای دینی باید سرلوحه کار قرار گیرد و ابتدا از خود صدا و سیما و سازمان های وابسته آغاز شود.(توجه به میزان باور والتزام عملی، عقد قراردادها و...، توجیه کارمندان و مدیران و تقویت جنبه های معنوی درون سازمان و توجیه برنامه سازان مرتبط با سازمان).

2. لزوم رعایت الگوها و معیارهای توحیدی و دینی، مانند:

الف) معرفی الگویی مناسب برای حجاب و پرهیز از به نمایش گذاشتن الگوهای غیرمقبول در مصاحبه ها، میزگردها، فیلم و تئاتر؛

ب) رعایت مکارم اخلاقی از قبیل ادب در گفتار، احترام به پدر و مادر و پیش کسوتان؛

ج) لزوم رعایت حریم های جنسی حتی در گفتار، مانند: پرهیز از نام بردن یکدیگر با نام کوچک در صورت نداشتن رابطه محرمیت؛ بیان نکردن نام کوچک مادر به وسیله فرزند که متأسفانه در برخی از فیلم ها دیده شده است و بیان الفاظ رکیک و زننده و... ؛

د) تقلید نکردن از فرهنگ بیگانه در زمینه پوشاک، منش اجتماعی و نفی مدپرستی.

3. توجه به سازنده بودن مطالب و الگوها: الگوهای مطرح شده باید مثبت، اخلاقی و دینی باشند. الگوآفرینی از فوتبالیست های خارجی که سبب می شود آنها الگوها و شخصیت های نسل جوان شوند، در حالی که هیچ نقطه مثبت قابل ذکری در کارنامه آنان نیست، چه نفعی دارد؟ آیا تنها علاقه مردم به فوتبال می تواند مجوز این امر باشد؟ مسابقه های گوناگونی که برای پیش گویی نتیجه یک مسابقه خارجی اجرا می شود.

ص:107

4. با وجود اینکه صدا و سیما باید حاکمیت ملی و غرور ملی را تقویت و اتحاد همه اقشار را حفظ کند، شایسته است از ترویج افراطی الگوهای ملی گرایانه بر محوریت ایران باستان و ارزش های باستانی به گونه ای که شایبه مخالفت با جریان دین محوری را پدید آورد، خودداری کند. تکیه بر آثار باستانی و میراث ملی به منظور ایجاد روحیه خودباوری و پاسخ گویی به تحقیرهای جهانیان و تکیه بر سابقه علمی مفید است، ولی نباید به گونه ای باشد که ارزش اصیل قلمداد شوند.

5. نباید ثروت و ثروت اندوزی، ارزش و اصل دانسته و ترویج شود. باید تفکیک مشخصی بین فعالیت اقتصادی مثبت و مورد نظر دین با ثروت اندوزی منفی بیان شود و محور تبلیغ قرار گیرد.

6 . در تبلیغات تلویزیونی، روحیه قناعت نباید زیر سؤال رود. تلقین نیازهای دروغین که جامعه را به سوی مصرف زدگی می برد، جز بر اساس سرمایه محوری و ارزش قلمداد کردن ثروت قابل توجیه نیست و با مکارم اخلاقی منافات دارد.

7. اگر دست اندرکاران تولید برنامه ها اعم از سردبیران، فیلم نامه نویسان، کارگردانان و دیگر عوامل، ارزش های اخلاقی و معنوی را ملاک قرار دهند، نگرشی نو و اجرایی تازه خواهند داشت. این برعهده آنان است که خط شکن باشند و برای تعیین مفاهیمی نو که جهان معاصر نمی شناسد و باور ندارد، راه های تازه بیابند.

8 . در نهایت، این تلقی که «هنر برای هنر است»، اول و آخر هر انحرافی است. اگر چه تفکر «آزاد گذاشتن هنرمند برای آزمون و خطا تا رسیدن به نقطه مطلوب» صحیح است، ولی این به معنای آزاد گذاشتن برای

ص:108

بیان هر برداشتی در هر قالبی نیست. التزام به درستی مطالب و حقیقی بودن آنها و انطباق با دین، اخلاق و عادت های مثبت جامعه و سنّت های نیک گذشته که مبتنی بر احترام به انسان ها است، نباید فراموش شود. اگر هنرمند برای عرضه مفاهیم، خود را در تنگنا می بیند، باید متوجه باشد که چه بسا بیان مفهومی نو، راه کار و قالب و شیوه ای نو می طلبد که در سینما و تئاتر غرب موجود نیست.

ص:109

15. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء.

16. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ بیست و ششم، 1382.

17. موسوی خمینی رحمه الله، سید روح الله، صحیفه نور.

18. یوسفی غروی، محمدهادی، تاریخ تحقیقی اسلام، ترجمه: حسین علی عربی، قم، مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، 1383.

ص:111